Het waardevolle en veelzijdige plantaardig weefsel dat bekend staat als kurk, is de buitenste schors van de kurkeik (Quercus suber of in het Portugees: Sobreiro).
Kurk (in het Portugees: Cortiça) is het gemakkelijkst van de boom te pellen in het late voorjaar en de zomer, wanneer de cellen gezwollen en gevoelig zijn. Alleen dan kun je oogsten zonder nadelige gevolgen voor de boom zelf. De kurkeik maakt snel nieuwe lagen van kurk aan en zorgt er zo voor dat ze haar beschermende barrière herstelt.
De schors van de kurkeik wordt om de tien jaar geoogst en het duurt 25 jaar voor een nieuwe boom voor de eerste keer kan worden geschild. De eerste keer schillen levert "maagdelijke" kurk (in het Portugees: desbóia) met een zeer onregelmatige structuur. Deze kwaliteit wordt verwerkt tot producten zoals vloeren en isolatie. 10-12 jaar later verschaft een tweede oogst beter materiaal, maar nog steeds niet goed genoeg voor de vervaardiging van kurken. Slechts de derde en daarop volgende oogsten produceren de eiken kurk met een structuur die goed genoeg is om te worden gebruikt voor wijnkurken. De Portugezen noemen deze kurk "Amadia". Een kurkeik kan tot 200 jaar kurk leveren.
De natuurlijke eigenschappen van kurk maken het tot het beste materiaal voor de productie van wijnkurken.
Kurk is zeer licht, maar ondoorlaatbaar voor vloeistoffen en gassen. Het is elastisch en samendrukbaar, een uitstekende isolator, vuurvast en slijtvast. Maar boven alles, is kurk volledig natuurlijk, groeit vanzelf weer aan, en het is zelfs recyclebaar.
In Portugal staan de meest kurkeiken in zogenaamde Montados. Dit zijn unieke landschappen die door de mens gevormd zijn. Hier worden kurkeikbossen, gemengde landbouw en veeteelt gecombineerd met bosbouw. Deze geïntegreerde mix, die in de loop van duizenden jaren is ontstaan, zorgt ervoor dat de kurk duurzaam kan worden geproduceerd in deze vaak barre en onherbergzame omstandigheden.
De inheemse eiken kennen hun belangrijkste groeiperiode tijdens het regenseizoen in de lente. In ruil daarvoor bieden ze hun eikels als diervoeder aan, en vinden de dieren hier schaduw in de verzengende zomerhitte. De gevallen bladeren produceren humus, en ze beschermen de bodem tegen de invloeden van wind en zon, zodat het waardevolle grondwater gespaard wordt. De open gebieden worden gebruikt als grasland voor schapen, geiten en vee, alsmede voor de teelt van gewassen.
Het is vanwege de hoge waarde van de kurk dat de montado tot op vandaag heeft overleefd en dat de landelijke cultuur en de natuur van dit oude landschap bewaard zijn gebleven. Maar de toekomst van de montado is allerminst zeker. Als de metalen schroefdoppen en kunststof sluitingen de kurken volledig vervangen, dan is een drastische verandering op weg, omdat landeigenaren hun eikenbossen dan zullen vervangen door andere gewassen, die wel inkomen genereren. Zolang de bossen hun economische waarde behouden, zullen de mensen voor hen zorgen, zodat het risico op brand en woestijnvorming wordt verminderd. Maar als de vraag naar kurk terug zal lopen, nemen de risico's van brand, armoede, verlies van biodiversiteit en woestijn-vorming sneller toe.
Een kurkeik landschap is een goed voorbeeld van een evenwichtig behoud en ontwikkeling van landschappen in de wereld. Deze gebieden spelen ook een belangrijke rol in de ecologische processen, zoals het vasthouden van water, bodembescherming, en CO2 opslag. De diversiteit van de planten hier bereikt 135 soorten per vierkante meter; veel planten hebben een aromatisch, culinaire of medicinale waarde. De vruchtbare dichte ondergroei is vol met heide, peulvruchten, cistus en kruiden.
Kurkeikbossen zijn ook de thuisbasis van een rijke diversiteit aan fauna, waaronder spinnen, padden, gekko's, adders, mangoesten, wilde katten, herten, wilde zwijnen. De bomen beschermen de bodem tegen winderosie en verhogen de snelheid waarmee het regenwater wordt geabsorbeerd. Watererosie is ook minder in gebieden onder hoogland bossen, terwijl de waterreservoirs worden beschermd tegen de geërodeerde aarde.
Kurkeiken slaan CO2 op en verminderen daarmee de uitstoot van broeikasgassen in de atmosfeer, met name in de eerste jaren van hun leven wanneer ze snel groeien. Kurkeiken slaan ook CO2 op om hun bast regenereren. Een gepelde kurkeik absorbeert tot vijf keer meer CO2 dan een die niet geschild wordt.
De kurkeikbossen vormen een ecosysteem van ongekende biodiversiteit en zonder deze landschappen zou de regio snel een woestijn zijn en vrijwel onbewoonbaar voor de mens worden. "De Portugese kurkbossen zijn de Amazone bossen van Europa," aldus Jorge Paiva, een botanist aan de Universiteit van Coimbra. "Zij ondersteunen de grootste biodiversiteit in heel Europa."
Staande dode eiken komen veel voor in kurkeikbossen, dankzij een bijzondere wet die in de jaren 1970 werd afgedwongen door Portugese kurkproducenten, nadat 500.000 hectare kurkbos werd vervangen door eucalyptus voor de houtpulp-industrie. De wet bepaalt dat het, zonder goedkeuring van de regering, illegaal is in Portugal omkurkeiken, dood of levend, te kappen. Een grondeigenaar kan met een fikse boete rekenen als hij betrapt wordt bij het kappen van een montado. Bovendien mag hij dit land dan 25 jaar niet meer gebruiken. De wet heeft bijgedragen om de montados in magere tijden te beschermen, maar landeigenaren noemen de wet te beperkend; ze kunnen zo zieke bomen niet snel genoeg verwijderen om verspreiding van de infectie te voorkomen. En hoewel de Portugezen van hun kurk houden, geloven de meeste mensen dat de wet niet zou overleven als de kurkopbrengst blijft teruglopen.
