Azulejos - de typische Portugese tegeltjes
Azulejos zijn de beroemde keramieken siertegels die in Portugal worden gebruikt als decoratie en kunstvorm. Het is een typisch Portugees product dat toeristen gemakkelijk herkennen en er worden dus ook massaal Azulejos als souvenirs verkocht.
De tegels zijn in heel Portugal zowel binnen als buiten te vinden. Je ziet ze op de muren van huizen, stations, kerken of paleizen, maar ook in tuinen en parken. Azulejos verfraaien bouwwerken met geometrische patronen, maar er zijn ook voorstellingen variërend van eenvoudige bloemen tot omvangrijke afbeeldingen van historische gebeurtenissen, mythische taferelen of religieuze voorstellingen.
De tegels zijn niet alleen een sierkunstvorm, maar hebben ook een specifieke functie om de temperatuur in woningen te reguleren en vocht buiten te houden.
De oorsprong
Het woord azulejo stamt uit het Arabisch: al zulaydj en betekent zoiets als keramische tegel. Vanaf de zevende eeuw veroverden de Moren een deel van het Iberisch Schiereiland en noemden dit land Al-Andalus. In deze periode introduceerden de Moren ook de kunst van het beschilderen van gepolijste tegels in het gebied dat nu Spanje is.
In het jaar 1498 reisde de koning van Portugal Manuel I naar Spanje en hij was zo onder de indruk van het tegelwerk dat hij het ook naar Portugal wilde brengen. Het Paleis van Sintra is een van de eerste Portugese bouwwerken met een rijke toepassing van azulejos. De siertegeltraditie in Portugal zou later uitgroeien tot een van de belangrijkste van Europa.
De link met Nederland
Vanaf de zeventiende eeuw floreerde siertegelwerk ook in Nederland. Op Oudhollandse tegels werden doorgaans eenvoudige figuren geschilderd in verschillende tinten kobaltblauw op een witte achtergrond, geïnspireerd op het geliefde Chinese porselein. Oudhollandse tegels waren zeer geliefd in Portugal en er was dan ook een bloeiende handel tussen de twee landen.
In de Oudhollandse traditie werd er vaak met één afbeelding per tegel gewerkt, terwijl de Portugezen hielden van grote tableaus. In opdracht van de Portugezen zijn er dan ook tableaus vervaardigd in Hollandse werkplaatsen. In de 18e eeuw werden in Portugal op grote schaal Delfts blauwe tegels geïmporteerd. Deze waren dan al in Nederland beschilderd met Portugese taferelen.
Waarom zijn de meeste tegels blauw?
Is het je opgevallen dat de meeste Portugese tegels blauw zijn? Dit komt omdat Europeanen, toen ze handel begonnen te drijven met het Oosten, gefascineerd waren door Chinees porselein. Dit porselein was in Europa moeilijk te vervaardigen, omdat een ingrediënt nodig was dat op dit continent niet bestond.
De kunst van het schilderen en decoreren van tegels evolueerde in de loop van de tijd, volgens artistieke trends en de behoeften van die tijd. Desondanks zijn de beroemdste en meest met de Portugese cultuur geassocieerde, de blauw geschilderde azulejos met tekeningen van ontdekkingsreizen of belangrijke historische gebeurtenissen.
Maakten de Portugezen niet hun eigen tegels?
Het was dankzij de enorme import van tegels dat een groep Portugezen vorm gaf aan de "Ciclo dos Mestres" (cyclus van meesters), toen ze gerenommeerde schilders begonnen in te huren om werken op tegels te maken, die later op grote schaal werden gereproduceerd. Het was in deze tijd dat tegelschilders de status van kunstenaars verwierven en originele stukken begonnen te maken die ze met hun naam ondertekenden.
De azulejos kunnen worden gezien als de oudste vorm van stripverhalen in Portugal. Er bestaan zelfs panelen met ondertiteling, die een verhaal vertellen, vooral over de levens van heiligen en bijbelverhalen, om deze over te brengen aan de mensen in een tijd waarin boeken een voorrecht waren.
Wat is de oudste tegelfabriek in Portugal?
De oudste fabriek in Portugal is Sant'Anna en deze is nog steeds in bedrijf. Het heeft de aardbeving van Lissabon in 1755 doorstaan en gebruikt nog steeds ambachtelijke technieken bij de vervaardiging van zijn producten. Meer dan 90% van de productie gaat naar het buitenland.
Hoe zijn de tegels met geometrische patronen ontstaan?
Na de aardbeving werd Lissabon herbouwd met veel gebruik van tegels met repetitieve geometrische patronen, zodat het werk zo snel en goedkoop mogelijk zou zijn. Deze tegels werden bekend als "Pombalinos", verwijzend naar de markies van Pombal.
Hoe is het schilderen van tegels in de loop van de tijd geëvolueerd?
De kunst van de azulejos evolueerde in de loop van de tijd. Men kan de leeftijd van de tegels lezen aan de hand van de gebruikte motieven. Oudere tegels, van Moorse inspiratie, hebben overdreven verwevingen en complexe geometrische patronen. In tegels in gotische stijl overheersen natuurlijke dierfiguren. In de Renaissance werden symmetrie en proporties gewaardeerd. In de tegelkunst van de barokperiode verbeelden de tegels scènes uit de ontdekkingsreizen, uit het dagelijks leven, allegorieën en bijbelse taferelen.
Er zijn van 1956 tot 1965 zelfs tegeltableaus als reclame gemaakt. De Fábrica Aleluia de Aveiro maakt een hele serie tegelreclame voor Schweppes in de Algarve.
Hoewel tegels worden gemaakt in landen als Spanje, Italië, Turkije en Marokko, is Portugal toch de wereldhoofdstad van tegels omdat azulejos al meer dan 500 jaar ononderbroken worden gebruikt op Portugese gevels en gebouwen. Zo heeft deze artistieke uiting de tand des tijds in Portugal doorstaan.